Chào bạn,

Có bao giờ bạn cảm thấy hơi bối rối khi nghe ai đó nói về “hệ thống” không? Tôi thì có đấy! Nhất là dạo gần đây, từ “hệ thống” xuất hiện khắp nơi, từ các buổi nói chuyện công nghệ đến những bài diễn thuyết về kinh tế, xã hội. Ngày xưa, chúng ta hay nghe về “lỗi hệ thống” (nghe có vẻ nghiêm trọng!), thì giờ lại phổ biến cụm từ “tư duy hệ thống”.

Tiếng Việt mình hay lắm, mình có xu hướng lược bỏ bớt các giới từ, nên đôi khi chỉ dùng mỗi từ “hệ thống” khi ghép với từ khác. Chính điều này dễ gây hiểu lầm. Hai người nói chuyện, dùng cùng từ “hệ thống” nhưng có khi lại đang nói về hai thứ hoàn toàn khác nhau!

Để tránh những hiểu lầm không đáng có và thực sự nắm bắt được ý nghĩa sâu sắc khi người ta nói về “hệ thống”, chúng ta cần phân biệt rõ ba khái niệm thường bị nhầm lẫn: “có hệ thống” [systematic], “mang tính hệ thống” [systemic], và “tư duy hệ thống” [systems thinking].

Trước hết, hãy nói về Hệ thống [system] ở dạng cơ bản nhất. Đơn giản mà nói, hệ thống là một tập hợp các bộ phận (yếu tố) liên kết, tương tác hoặc phụ thuộc lẫn nhau để cùng tạo thành một thể thống nhất và hoạt động vì một mục đích chung nào đó. Tưởng tượng cơ thể con người là một hệ thống sinh học, hay chiếc máy tính bạn đang dùng là một hệ thống công nghệ, hoặc cả một chính phủ là một hệ thống xã hội. Mỗi hệ thống đều có ranh giới, cấu trúc và cách các bộ phận kết nối với nhau, và nó luôn tồn tại trong một môi trường nhất định.

Bây giờ, hãy đi sâu vào ba khái niệm kia nhé:

1. Có hệ thống [Systematic]

Khi nói cái gì đó “có hệ thống”, tức là chúng ta đang mô tả cách làm việc hoặc cách tiếp cận một vấn đề theo một trình tự, kế hoạch, hoặc phương pháp rõ ràng, có tổ chức. Nó nhấn mạnh sự ngăn nắp, kỹ lưỡng và tuân thủ các bước đã định sẵn để đạt được kết quả.

• Trải nghiệm thực tế: Tôi nhớ hồi mới đi làm, sếp thường nhắc nhở tôi phải “làm việc có hệ thống”. Lúc đó, tôi chỉ hiểu đơn giản là làm việc phải có kế hoạch, từng bước một, không nhảy cóc hay làm lung tung. Ví dụ, khi giải quyết một vấn đề kỹ thuật, cách tiếp cận “có hệ thống” là đi từ việc xác định vấn đề, thu thập thông tin, phân tích nguyên nhân, đưa ra giải pháp, rồi mới thực hiện và kiểm tra. Nó tập trung vào “cách thức” chúng ta thực hiện mọi việc theo một khuôn khổ nhất định.
• Bài học rút ra: Làm việc “có hệ thống” giúp chúng ta hiệu quả hơn, giảm thiểu sai sót và dễ dàng theo dõi tiến độ. Nó giống như việc bạn có một công thức nấu ăn chi tiết và làm theo từng bước vậy.

2. Mang tính hệ thống [Systemic]

Khác với “có hệ thống” chỉ cách làm, “mang tính hệ thống” lại nói về điều gì đó liên quan hoặc ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống, chứ không chỉ một bộ phận riêng lẻ nào đó. Nó chỉ ra những vấn đề, cấu trúc, chính sách hoặc thói quen đã ăn sâu và lan tỏa khắp hệ thống, ảnh hưởng đến chức năng và kết quả chung.

• Trải nghiệm thực tế: Cụm từ “lỗi hệ thống” mà chúng ta từng nghe nhiều chính là dùng theo nghĩa này. Đó không phải là lỗi của một bộ phận nhỏ, mà là lỗi nằm ở cấu trúc, quy trình hoặc tương tác giữa các bộ phận, khiến toàn bộ hệ thống gặp trục trặc. Ví dụ, trong một công ty, nếu có vấn đề “mang tính hệ thống” về giao tiếp, điều đó có nghĩa là cách thức giao tiếp kém hiệu quả không chỉ xảy ra ở một phòng ban mà ảnh hưởng đến toàn bộ công ty, từ lãnh đạo đến nhân viên.
• Bài học rút ra: Vấn đề “mang tính hệ thống” thường khó giải quyết hơn vì nó đòi hỏi sự thay đổi ở cấp độ cấu trúc, chính sách, hoặc văn hóa, chứ không chỉ sửa chữa một bộ phận đơn lẻ. Nó giống như việc một căn bệnh “mang tính hệ thống” ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể, cần được điều trị tận gốc chứ không chỉ chữa triệu chứng ở một bộ phận.

3. Tư duy (đa) hệ thống [Systems Thinking]

Đây là khái niệm có lẽ đang được nhắc đến nhiều nhất hiện nay. “Tư duy hệ thống” là một cách nhìn, một cách tiếp cận để hiểu và phân tích các tình huống phức tạp. Thay vì chỉ nhìn vào từng bộ phận riêng lẻ, tư duy hệ thống tập trung vào việc nhìn thấy mối liên kết, sự tương tác và phụ thuộc lẫn nhau giữa các bộ phận đó trong một tổng thể.

• Trải nghiệm thực tế: Tôi từng nghĩ rằng để giải quyết một vấn đề, chỉ cần tập trung vào đúng chỗ có vấn đề. Nhưng khi áp dụng tư duy hệ thống, tôi nhận ra rằng vấn đề ở một nơi có thể là kết quả của nguyên nhân ở nơi khác, và việc sửa chữa ở một chỗ có thể gây ra hậu quả không lường trước ở những chỗ khác. Tư duy hệ thống giúp tôi nhìn thấy bức tranh lớn hơn, hiểu được các vòng lặp phản hồi (feedback loops) và cách mọi thứ vận động theo thời gian. Nó giống như câu tục ngữ Việt Nam: “Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại nên hòn núi cao.” Các bộ phận riêng lẻ (cây) khi kết hợp lại trong một hệ thống (rừng, hòn núi) sẽ tạo ra một cái gì đó lớn hơn, với những đặc tính mới mà từng bộ phận không có được (đặc tính “đột sinh” [emergence]).
• Bài học rút ra: Tư duy hệ thống giúp chúng ta không chỉ giải quyết triệu chứng mà còn tìm ra nguyên nhân gốc rễ của vấn đề. Nó là công cụ mạnh mẽ để hiểu các hệ thống phức tạp như kinh tế, xã hội, môi trường và đưa ra các giải pháp bền vững hơn, có tính đến những tác động rộng lớn.

Ví dụ minh họa:

Để dễ hình dung hơn, hãy lấy ví dụ về hệ thống giáo dục:

• Hệ thống giáo dục: Bao gồm học sinh, giáo viên, trường học, chương trình giảng dạy, phụ huynh, bộ giáo dục, v.v.
• Có hệ thống: Một giáo viên dạy bài giảng theo một trình tự logic, từng bước một, có kế hoạch rõ ràng.
• Mang tính hệ thống: Vấn đề bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục giữa các vùng miền, ảnh hưởng đến toàn bộ học sinh trong hệ thống.
• Tư duy hệ thống: Phân tích xem chính sách tuyển sinh (bộ phận A) ảnh hưởng thế nào đến chất lượng giáo viên (bộ phận B), điều này lại tác động đến kết quả học tập của học sinh (bộ phận C), và cuối cùng ảnh hưởng đến cơ hội việc làm và sự phát triển kinh tế của đất nước (toàn bộ hệ thống lớn hơn). Tư duy hệ thống giúp chúng ta thấy được những mối liên kết phức tạp này.

Lời kết:

Trong thế giới ngày càng kết nối và phức tạp như hiện nay, việc hiểu rõ sự khác biệt giữa “hệ thống”, “có hệ thống”, “mang tính hệ thống” và “tư duy hệ thống” không chỉ là chuyện từ ngữ. Đó là việc trang bị cho mình những công cụ tư duy sắc bén để nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện hơn, tìm ra giải pháp hiệu quả hơn và đưa ra quyết định sáng suốt hơn.

Đặc biệt, tư duy hệ thống không chỉ dành cho các nhà khoa học hay quản lý cấp cao. Nó là một kỹ năng quý giá cho bất kỳ ai muốn hiểu rõ hơn về thế giới xung quanh và đóng góp vào việc giải quyết những thách thức chung. Hãy bắt đầu luyện tập cách nhìn mọi thứ như một hệ thống, tìm kiếm các mối liên kết và hiểu cách các bộ phận tương tác với nhau. Bạn sẽ thấy thế giới mở ra một cách nhìn mới mẻ và sâu sắc hơn rất nhiều!

Hy vọng bài viết này đã giúp bạn làm rõ hơn những khái niệm này. Nếu bạn thấy hữu ích, đừng ngần ngại chia sẻ nhé!